۱- اختلال روانی

از نظر کارشناسان اختلال روانی، برخی مدعیان دارای اختلال هایی هستند که اصطلاحاً سایکوز تحمیلی خوانده می شود. در این حال فرد چنان با قاطعیت راجع به ادعای خود سخن می گوید که افراد دارای روحیه منفعل به سرعت تحت تأثیر او قرار گرفته، شبیه وی می شوند و ممکن است حاضر شوند فداکاری های بسیار چشم گیر و قابل توجهی انجام دهند(۱). نمونه این نظر کارشناسی را می توان در پیروان مدعیان متعدد دید. از جمله یکی از پیروان علی محمد باب که همراه وی اعدام شد، در لحظه اعدام نیز خواستار رضای علی محمد باب بود.

از سوی دیگر یکی از عوامل پذیرش مردمی نسبت به ادعاها این است که آن را الهامی و غیبی و مطابق دستور ماورایی می دانند. دکتر برهانی هم در این مورد می گوید از جمله معیارهای تشخیصی سایکوز، یا جنون آن است که ادعاهای عجیب و غریب توسط مدعی مطرح می شود و دیگر هیچ منطقی را نمی پذیرد و ادعا می کند که به او وحی و الهام می شود یا از کرامت دیگر دستور می گیرد. بارها افرادی این ادعاها را داشتند(۲).

۲-خود کم بینی و حقارت

یکی دیگر از مفاهیمی که اغلب روان شناسان به کار می برند عقده حقارت(۳) است. افرادی که در کودکی دچار کمبود یا محرومیتی بوده اند، در بزرگسالی به دنبال جبران آن هستند. این عقده می تواند منجر به نوعی خودشیفتگی شود، ولی در مفهوم عام گفته می شود که به این افراد شاید بیش از حد هم رسیدگی شده باشد؛ با وجود این، فرد عقده حقارت داشته باشد. افراد خود شیفته برای سیستم و جامعه خطرناک هستند.
تجلی اجتماعی این عقیده آن است که افراد خودشیفته، جامعه را به دنبال اهداف بزرگ و تخیلی خود می کشند؛ و مثلاً می گویند: ما باید قدرت مطلق باشیم. همه باید سپاس گزار ما باشند(۴).
حضرت امام صادق علیه السلام می فرماید:
ما من رجل تکبر او تجبّر الا لذله وجدها فی نفسه(۵)؛
هیچ فردی به تکبر آلوده نمی شود مگر برای ذلت و حقارتی که در ضمیر خود احساس می کند.

۳- افراط و تفریط

یکی از زمینه های شخصیتی مدعیان، رفتار خلوت جویانه و انزواطلبانه آن هاست. از آن جا که پیامبران و اولیای الهی دورانی را به خلوت و راز و نیاز پرداخته اند، این اعمال مدعیان، که تنها شباهت صوری با رفتار اولیای الهی دارد، می تواند عامل فریب مردم باشد. البته براساس نظر کارشناسان، مدعیانی نیز اختلال شخصیت دارند( نه جنون) و به باطل بودن سخنان خود واقفند. این ها امکان دارد ضریب هوشی خوب داشته باشند و برای توسعه در کار خود تلاش کنند(۶).
از سوی دیگر گاهی چنان بر کار خود تسلط دارند که می توانند پیروانی برای خود جمع کنند و برای گسترش آن می کوشند هرچند گهگاه نیز شکست های شغلی و اجتماعی نیز داشته باشند. نمونه این ها را در مورد آغاز زندگی باب و شکست او در تجارت و… می توان یافت که در برهه دیگر توانست شورش هایی فراوان در ایران پایه ریزی کند. افراط و تفریط در احساسات و عواطف و تهیج خارج از مرز آن ها، می تواند عامل استفاده کسانی شود که اختلال شخصیتی دارند و با ضریب هوش و قدرت خاصّ خود از این مورد استفاده کنند. البته به کسانی نیز واقعاً الهام شده است(۷).

۴- ایجاد جذابیت های فردی و گروهی و کار تشکیلاتی(۸)

استفاده از جهالت افراد و بی خبر نگاه داشتن آن ها از روند فعالیت های خاصّ مدعیان و فرقه ها؛ به این صورت که یکی از اعضای قدیم و اصلی از فرقه ها یا وابستگان مدعی، با معاشرت با فرد مورد نظر او را جذب می کند و عضو جدید تا مدتی نمی داند که چه می کند و به کجا می رود. از طرفی افراد آسیب پذیر کسانی هستند که با مشکلات یا بن بست های زندگی رو به رو هستند و فرصت تمرکز برای درک حیله های فرقه ها و مدعیان را ندارند.
افراد اغفال شده اغلب معترفند که هیچ کدام در پی پیوستن به فرقه با گروه خاصّ برای تمام عمر نبوده اند، بلکه تحت اغفال و فشار قرار گرفته اند و تدریجاً از خانواده بریده اند و به آن گروه جدید پیوسته اند.
قدرت فوق العاده رهبران یا سردمداران در گروه های فرقه ای چنان است که عموماً با اِعمال قدرت خاصّ در کنترل منابع مادی و انسانی، افراد را مسحور خود می کنند.
سران مدعیان دارای نوعی کلام و بیان آشکار به شکل کتاب، دکترین و… هستند و این ها می تواند نوعی جذابیت و مشروعیت ساختگی برای آن ها فراهم سازد و افراد را بفریبد. از جمله کتاب های ادعایی توسط بابیه، و مدعیان جدید از این نمونه اند.
———————————————————————-

• پی‌نوشت‌ها:

• ۱٫نشست ۵۹ مؤسسه فرهنگی انتظار نور، با عنوان « بررسی خُلق و خوی مدعیان» گفتار دکتر برهانی(روان شناس).

• ۲٫ همان.

• ۳٫Interiority complex.

• 4. (گفتگو با خانم مریم رسولیان روان پزشک، سایت newspaper.com/ چهارشنبه ۱ تیر ۱۳۸۴).

• ۵٫ اصول کافی، ج۲، ص ۳۱۲٫

• ۶٫دکتر برهان، سخنرانی در نشست ۵۹، مؤسسه فرهنگی انتظار نور، با موضوع «بررسی خلق و خوی مدعیان»، سال ۱۳۸۶٫

• ۷٫ همان.

• ۸٫ با بهره گیری از مقاله « چرا فرقه ها خطرناکند؟»، نکاتی از کتاب فرقه ها در میان ما، مارگارت تالر ویژه نامه(کژراهه)سروش، صدا و سیمای جمهوری اسلامی، اسفند ۱۳۸۶٫

• منبع: اسحاقیان، جواد؛ [بی تا] پیچک انحراف (زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گرایش برخی از مردم به مدعیان مهدویت و نیابت در دو قرن اخیر)، تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، دوم
• راسخون
• جنبش سایبری ۳۱۳
• یار مهدی (عج)